Gastauteurs: Anne Geeke Lever en Maud Rikkers.

“Wat voel je nu in je lichaam?”
“Ik zie dat je je vuisten balt en ik vraag mij af welke emoties je daarbij ervaart. Zou het boosheid kunnen zijn?”
“Welk verlangen hoort er bij dat zware gevoel in je hoofd?”

Deze vragen en nog vele andere worden in het boek ‘Lichaamsgericht mentaliseren’ van Jaap Spaans genoemd als onderdeel van lichaamsgerichte mentalisatie bevorderende therapie (L-MBT) zoals deze is ontwikkeld bij het TOPGGz behandelcentrum Altrecht Psychosomatiek Eikenboom.

L-MBT is een behandeling die volgens de Zorgstandaard Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten (SOLK) (2018) overwogen kan worden bij een subgroep van patiënten met (zeer) ernstige SOLK die geen of onvoldoende herstel laat zien in reactie op evidence-based behandelingen zoals Cognitieve Gedragstherapie (CGT) of Acceptance and Commitment Therapy (ACT). Het uitgangspunt van L-MBT is dat patiënten in interactie met anderen leren om hun lichaamssignalen te (h)erkennen en te verdragen en om verbinding te ervaren met innerlijke ervaringen zoals emoties, gedachten, herinneringen, intenties en verlangens. Het boek beoogt een transdiagnostische behandelmethode te bieden, die kan worden toegepast bij patiënten die moeite hebben verbinding te ervaren tussen lichamelijke sensaties en innerlijke ervaringen, zoals sommige patiënten met SOLK.

Het boek bestaat uit drie delen: introductie en theorie, behandeling en toepassingsvormen.
In het eerste deel geeft de auteur een helder en beknopt overzicht van de ontwikkeling van L-MBT, de verschillen met Mentalisation Based Treatment, waarvan L-MBT een afgeleide is, de betekenis en dimensies van lichaamsmentalisatie, de relatie met gehechtheid, neurobiologische aspecten, de gevolgen van een verminderde lichaamsmentalisatie bij het in stand houden van SOLK en een theoretische toelichting op therapeutische processen bij L-MBT.In het tweede deel gaat de auteur uitgebreid in op de praktische toepassingen van L-MBT. In hoofdstuk 5 worden een aantal technieken uitgewerkt die de basis vormen van L-MBT. Dit handzame concept wordt, zeer toepasselijk, met MENS aangeduid. Het staat voor M (Modus herkennen), E (Exploreren lichaamssignalen), N (Nagaan eigen lichaamssignalen en innerlijke ervaringen en hier transparant over zijn) en S (Stimuleren van uitwisseling). Naast de meer verbale technieken van de basisinterventies is er in hoofdstuk 6 van het tweede deel aandacht voor non-verbale methodes, zoals (psychosomatische) fysio- of oefentherapie en vaktherapie, waaronder psychomotore therapie, beeldende/kunstzinnige therapie, muziektherapie, danstherapie en dramatherapie. Non-verbale therapie wordt als essentieel onderdeel van L-MBT gezien, juist omdat patiënten met SOLK moeite kunnen hebben om de taal van hun lichaam te verstaan. Het ervaren en handelen, en niet zozeer het denken en verklaren, staat hierbij centraal. Ook hiervoor worden toepasbare aanknopingspunten voor een lichaamsgerichte aanpak aangeboden en wordt gepleit voor een geïntegreerde en multidisciplinaire behandeling. In hoofdstuk 7 en 8 wordt beschreven hoe behandelaren kunnen ingaan op oud zeer en trauma’s die waarneembaar kunnen worden door L-MBT en hoe activiteiten kunnen worden opgebouwd vanuit lichaamsmentaliseren.
In het derde en laatste deel worden handvatten gegeven voor het toepassen van L-MBT binnen groepstherapie, systeemtherapie en multidisciplinaire behandelingen.

Een boek over lichaamsgericht mentaliseren brengt haast vanzelfsprekend met zich mee dat je je bij het lezen bewust wordt van eigen ervaringen waarover gementaliseerd kan worden. Zo bemerkte ik (AGL) tijdens het lezen van hoofdstuk 5 dat ik mijn ademhaling af en toe inhield en mijn rug rechtte, wat ik associeerde met nieuwsgierigheid en verwachting om te ontdekken welke concrete methodes ik zou kunnen gebruiken in mijn dagelijkse werk als GZ-psycholoog. Ik kreeg een glimlach op mijn gezicht en werd blij van het lezen van de vele vragen die een behandelaar zou kunnen stellen bij L-MBT.

Maar waar leidt al dat (lichaams-) mentaliseren, welke de basis vormt van het geïntegreerd behandelen, toe? Wat heb je er als patiënt aan? Achterin het boek, in overzichtelijke bijlages (o.a. voor patiënten), wordt genoemd: …”als je ernstige, langdurige, lichamelijke klachten hebt, kun je veel baat hebben bij bewust lichaamsgericht mentaliseren. Door weloverwogen stil te staan bij je fysieke en innerlijke reacties kun je je gedrag beter afstemmen op je persoonlijke beleving. Dit verhoogt je zelfgenezend vermogen.”

Het is uitdrukkelijk niet het eerste doel van L-MBT om symptomen te reduceren of gedragsverandering na te streven. En hier beginnen mijn (MRS) rugspieren enigszins op te spelen. Flarden vanuit behandelingen flitsen voorbij waarin ik als behandelaar vanuit een machteloosheid naarstig op zoek ben samen met een patiënt naar manieren om het psychische en/of lichamelijke leed te verhelpen. En liefst zo snel mogelijk. Kortom, er wordt door mij en de patiënt niet meer gementaliseerd maar gehandeld. In het boek wordt een voorbeeld gegeven van handelen in plaats van mentaliseren in de vorm van het vroegtijdig uitschrijven van medicatie, alvorens er gedacht en gevoeld is over datgene wat zich (in het lichaam) afspeelt bij de patiënt en, volgens de L-MBT visie, ook bij de behandelaar. Het is uiteraard onvermijdelijk dat er bij tijd en wijle niet gementaliseerd wordt in behandelingen. Belangrijk is wel dat dit tijdig wordt herkend volgens het eerdergenoemd MENS concept. In het boek wordt benadrukt hoe teamleden elkaar vanuit hun eigen discipline, en een gedeelde L-MBT visie, scherp kunnen houden in een
mentaliserende houding.

Al met al geeft het boek een helder en gedegen beeld van het L-MBT gedachtegoed en de praktische uitwerking in een setting waarin gewerkt wordt met patiënten met SOLK. Om het je echt goed eigen te maken wordt geadviseerd om een opleiding te volgen. Enthousiast werden wij zeker van het boek, en ja, dat leidt wel tot een glimlach.

Dr. Anne Geeke Lever is GZ-psycholoog bij het Specialistisch Centrum SOLK & Somatisch-symptoomstoornissen, Dimence (SCS&S). Maud Rikkers is klinisch psycholoog bij het SCS&S en in een eigen praktijk.

Lichaamsgericht mentaliseren – gids voor de klinische praktijk – Jaap Spaans. Lannoo Campus, 2020. ISBN 9789401473552.