Auteur: Pauline Stokman.

Op 28 september 2021 bezocht ik, live in de jaarbeurs in Utrecht, het symposium ‘Het Beleefde Lichaam’. “Veel patiënten in de GGZ missen de beleving van hun eigen lichaam. Zij weten niet wat hun lichaam hen vertelt, voelen helemaal niets of hebben last van pijnklachten die de lichaamsbeleving overstemmen. Het lichaam is echter essentieel voor het besef wie we zijn, wat ons beweegt en voor het kunnen beleven van gevoelens en emoties”, zo opende Nelleke Nicolai (psychiater, psychotherapeut en psychoanalyticus) en dagvoorzitter van dit symposium.

Nelleke Nicolai beet zelf wervelend het spits af, door de geschiedenis van wisselwerking geest en lichaam te belichten. Zo werd in 1838 door Heinroth voor het eerst de term ‘psychosomatiek’ gebruikt, en komt deze term dus niet van Freud. Zij refereerde als laatste naar het boek van Bessel van der Kolk ‘The body keeps the score: Mind, brain and body in transformation of trauma’ (2014), waarvan ze blij was dat deze al zo lang hoog in de NY Times bestsellerslijst staat, want dat betekent dat er bredere aandacht is voor dit onderwerp. Haar doel was bij dit symposium zowel theoretisch als praktisch stil te staan bij bevordering van de integratie van lichaam en geest.

Vervolgens sprak Bernard Sabbe (psychiater, psychotherapeut en hoogleraar medische psychologie en psychiatrie, universiteit van Antwerpen) over de vele lichamen die wij zijn. Hij voerde ons terug naar de Griekse mythologie als ook naar recentere filosofen als Martha Nussbaum. Diverse invalshoeken als het mystieke lichaam, het mechanische lichaam en het erotische lichaam, passeerden de revue. Het was een rijke, bijna filosofische bloemlezing, vond ik. Daardoor realiseerde ik mij hoe lang de mens al zoekend is naar het definiëren en kennen van (relatie) lichaam en geest.

Lineke Tak (psychiater, senior-onderzoeker en hoofd van het Specialistisch Centrum SOLK & Somatisch-symptoomstoornissen) presenteerde over Aanhoudende Lichamelijke Klachten (ALK). Zij maakte ons ervan bewust om niet bij voorbaat naar een psychische oorzaak te zoeken als er geen somatische oorzaak is gevonden. Soms speelt trauma een rol, soms ook niet. De focus van behandeling ligt niet op de oorzaak, maar op bevordering van het herstelproces. Omdat ik zelf binnen dit centrum werkzaam ben, maak ik dagelijks mee hoeveel opluchting deze benadering bij onze patiënten geeft. Het geeft bestaansrecht aan alle ideeën die iemand over zijn klachten heeft waardoor een patiënt gehoord wordt.

Na een pauze vervolgde Nelleke Nicolai met het onderwerp somatische tegenoverdracht. Overdracht en tegenoverdracht zijn bekende fenomenen in de behandelrelatie tussen patiënt en behandelaar. Overdracht is de projectie van gevoelens, wensen en verwachtingen uit eerdere relaties op de therapeut. Tegenoverdracht is het, deels bewuste en deels onbewuste, reactie van de therapeut op deze projecties. Het onderkennen van de tegenoverdracht en bespreekbaar maken is een essentieel onderdeel van persoonsgerichte psychotherapie. Nicolaï adviseert therapeuten om in het onderkennen van de tegenoverdracht, ook aandacht te hebben voor lichamelijke sensaties: de ‘somatische’ tegenoverdracht. Actietendensen van de therapeut worden al in het lichaam gevoeld in de vorm van bijvoorbeeld benauwdheid, buikpijn en vermoeidheid. Nicolai gaf ook een voorbeeld van een therapeut die haar eigen lichaam voelde veranderen. Er is hier nog weinig wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Dat verbaasde mij, want ik denk dat, zeker psychoanalytisch geschoolde therapeuten, impliciet al stilstaan bij hun lichaam om te voelen wat een patiënt in de overdracht teweeg brengt. De bijdrage van Nicolaï heeft mij in ieder geval uitgenodigd om nog meer bewust te zijn van mijn lichaamssignalen en mijn lichaam bewust als therapeutisch instrument in te zetten.

Annet van Laar (GZ-psycholoog, ontwikkelaar van lichaamsgerichte methodieken) nam het stokje over met als titel, ‘Het lichaam als fundament van ons bestaan’. Zij nam ons mee in de vermogens en kwaliteiten van de buik-, hart- en hoofdzone. De stand en houding van het lichaam zijn een diagnostische marker voor het psychisch functioneren, zo betoogde zij. Het geven van feedback op het lichaam zou transformerend werken op overlevingspatronen. Haar presentatie en uitleg kwamen op mij ervaringsgericht over. Er ontbrak een inbedding in een theoretisch – of wetenschappelijk kader, waar het therapeutisch effect op gebaseerd zou kunnen zijn. Daarmee kreeg haar betoog, naast het enorme enthousiasme wat zij uitstraalde, voor mij minder overtuigingskracht om hier werkelijk iets mee te doen. Ook een kritische noot ontbrak, bijvoorbeeld zorgvuldigheid van deze aanpak bij patiënten met een gedesorganiseerde structuur. En dat is jammer, want naar mijn idee draagt van Laar een meer ‘oosters’ georiënteerde zienswijze van patiëntenzorg uit. Dit eerst te benoemen en mensen hierin mee te nemen, had volgens mij geleid tot het laten horen van een ‘nieuw geluid’, iets wat altijd welkom is.

Als laatste sprekers vertelden Wilbert van Rooij (psychiater, GGZ Eindhoven, Centrum Persoonlijkheidsstoornissen) en Eugenie Beijer (klinisch psycholoog-psychotherapeut, ETZ Tilburg, Centrum voor psychosomatiek) over hun onderzoek naar Dynamic Interpersonal Therapy (DIT) bij ALK. DIT gaat uit van de hechtingstheorie, met als uitgangspunt dat veel patiënten met ernstige ALK onveilig gehecht zijn. De therapie is gericht op verbetering van het mentaliserend vermogen en het verkrijgen van gezondere interpersoonlijke relaties. Een Interpersoonlijk Affectief Focus (IPAF), waarin de ontwikkelingsbehoeften in kaart zijn gebracht, vormt de behandelfocus. Deze behandelvorm is bewezen effectief. Tijdens deze presentatie zag ik al allerlei patiënten van ons centrum voor mij, die hiervan zouden kunnen profiteren. Ik ben namelijk zeer gecharmeerd van de compactheid van deze behandelvorm (16 sessies), waarin toch essentiële onderdelen als ontwikkelingsbehoeften, aan bod komen.

De presentaties werden afgewisseld met oefeningen, uitgelegd en geïllustreerd door Puck van Groningen (psycholoog, sensorimotor psychotherapeut). Zij demonstreerde online de inzet van ons lichaam ter (zelf)regulatie van stress. Zo liet zij iedereen de handen, gevouwen achter het hoofd, plaatsen. Dit zou ontspanning geven en merkte zelf ook dit effect. Het waren eenvoudige oefeningen die makkelijk te doen zijn. Als onderdeel van een emotieregulatie-plan of om zelf te doen, als ‘reset’, zo tussen twee patiënten sessies in. Het verloop was buiten de schuld van Puck van Groningen zelf wat rommelig door de netwerkverbinding en de oefeningen kwamen daardoor onvoldoende tot hun recht.

Aan het einde van de dag ging ik moe, maar voldaan naar huis. Naast kennis, was ik vooral verheugd over de groeiende aandacht voor de integratie van lichaam en geest. Het was heel fijn om in een zaal te zitten met zoveel vakgenoten en enthousiastelingen. Ik beveel dit congres van harte aan om nog eens online te bekijken, waar men zich nog voor kan inschrijven.

Lemion symposium ‘Het Beleefde Lichaam’, 28 september 2021, Jaarbeurs Utrecht en online. 

Pauline Stokman is GZ-psycholoog in opleiding tot klinisch psycholoog bij het Specialistisch Centrum SOLK & Somatisch-symptoomstoornissen (SCS&S), Dimence, Deventer.